De koekoek is een schuwe vogel die zich zelden laat zien, maar veelvuldig de herkenbare roep koe-koek laat horen. Het mannetje heeft een grijze bovenzijde, maar bij het vrouwtje bestaan twee kleurvarianten: grijs en bruin. In de vlucht vallen de spitse vleugels op, die doen denken aan de vleugels van een valk.

De koekoek is een broedparasiet en laat het broeden en grootbrengen van de jongen over aan andere vogels. De koekoek is hierin dermate gespecialiseerd dat de eieren lijken op de eieren van de gastvogels. Meestal komt het ei van de koekoek eerder uit dan de andere eieren in het nest. De jonge koekoek gooit vlak nadat het uit het ei is gekropen de andere eieren en eventuele jongen over de rand van het nest, zodat de vogel al het door de gastvogels aangevoerde voedsel op kan eisen. Het vrouwtje legt in ieder nest slechts één ei en bezoekt op deze manier ongeveer tien nesten per broedseizoen.

Koekoeken leggen hun eieren in de nesten van zogeheten waardvogels, gedrag dat overigens ook bij andere soortgroepen zoals zoogdieren en insecten wordt aangetroffen. Een vrouwtjeskoekoek specialiseert zich op een bepaalde vogelsoort of -familie. Zo zijn er  'heggenmus-koekoeken' en 'karekiet-koekoeken'. De eieren lijken sterk op die van de waardvogel. De koekoek heeft het moeilijk. In heel West-Europa zijn we in enkele tientallen jaren misschien wel de helft van de koekoeken kwijtgeraakt. De oorzaken zijn nog niet helemaal duidelijk. 

De oorzaken van de afname van de koekoeken zijn complex. Waar het met waardvogels slecht gaat, neemt ook de koekoek in aantal af. Tapuiten en gekraagde roodstaarten zijn op veel plaatsen als broedvogel verdwenen, andere zoals graspiepers in aantal afgenomen. Ook de afname van veel vlindersoorten - koekoeken eten rupsen - is nadelig voor deze soort. Maar andere waardvogels zijn in aantal toegenomen. Koekoeken profiteren van de bescherming van moerasgebieden en bijvoorbeeld heidebeheer gericht op vlinders. Over problemen in de winterkwartieren is nog weinig bekend.

De koekoek staat op de Rode Lijst van Nederlandse broedvogels (categorie Kwetsbaar). Rode Lijsten bevatten soorten die bedreigd worden of kwetsbaar zijn. Rode Lijsten hebben geen officiële juridische status, maar hebben in de praktijk wel een belangrijke signaleringfunctie. Voor deze soorten geldt een hogere prioriteit bij het nemen van actieve beschermingsmaatregelen, bijvoorbeeld door hun leefgebieden te verbeteren.